Η συμβολή των επιγραφών στη γνώση της μεσσηνιακής ιστορίας

Όσα γνωρίζουμε από τον Παυσανία και τους άλλους αρχαίους συγγραφείς όχι μόνο επιβεβαιώνουν, αλλά συχνά συμπληρώνουν οι επιγραφές. Ο Παυσανίας μεταξύ της αγοράς και του ιερού του Ασκληπιού σημειώνει εκτός των άλλων την ύπαρξη ιερού της Δήμητρας και αγαλμάτων των Διοσκούρων, Κάστορα και Πολυδεύκη. Οι ανασκαφές απεκάλυψαν τα λείψανα του ιερού αυτού, του οποίου η ταύτιση επιβεβαιώνεται από μια ορειχάλκινη ασπίδα με επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. που βρέθηκε σε αποθέτη μέσα στο ιερό: ΤΩΙ ΠΟΛYΔ|ΕΚΗΙ ΑΝΕΘΗΚΕ | ΚΑΛΛΙΠΠΙΔΑΣ | ΚΑΙ ΤΟΙ ΣYΜΠΕΙΘ|ΟΙ.

Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα με τις τέσσερεις στοές, την περίστυλη αυλή και τον μεγάλο δωρικό ναό στο κέντρο ταυτίστηκε προς το αναφερόμενο από τον Παυσανία ιερό του Ασκληπιού από τον συνδυασμό των πληροφοριών δύο επιγραφών. Η πρώτη μαρτυρεί ότι ο Μάρκος Καίσιος Γάλλος που διετέλεσε ταμίας και αντιστράτηγος ΕΠΕΣΚΕYΑΣΕΝ | ΤΑΣ ΣΤΟΑΣ ΤΑΣ ΤΕΣΣΑΡΑΣ ΤΟY ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟY ΚΑΙ ΤΑΣ YΠΕΡΚΕΙΜΕΝΑΣ ΠΑ|ΡΑΕΤΙΔΑΣ ΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΚΑΙΣΑΡΗΟΝ.
 

Aπό το κείμενο προκύπτει η τοπογραφική σχέση του τετραστώου Aσκληπιείου με το Kαισάρειον, το λεγόμενον και Σεβάστειον, που ήταν ο χώρος λατρείας του Aυγούστου και των Σεβαστών. Η ταύτιση του Σεβαστείου κατέστη δυνατή με την εύρεση της δεύτερης επιγραφής. Πρόκειται για ψήφισμα αναφερόμενο σε επισκευές πού έγιναν την πρώτη δεκαπενταετία του 1ου αι. μ.Χ. σε σημαντικά δημόσια κτήρια και ιερά της πόλεως (BCH 109, 1985, 597-607). Με επιμέλεια του γραμματέως των συνέδρων η στήλη ιδρύθηκε ΠAPA TO ΣEBAΣTEION, βρέθηκε δε στην αρχική της θέση μπροστά στην κεντρική κλίμακα της B. πτέρυγας του συγκροτήματος. H εύρεση στο αίθριο του χώρου αναθηματικών επιγραφών στον Ασκληπιό και την Υγεία επιβεβαίωσε την ταύτιση με το Ασκληπιείο (ΠAE 1962, 112γ, αρ. 8 και ΠAE 1971, 166, αρ. 6). Οι μικροί οίκοι της δυτικής πτέρυγος του Ασκληπιείου, όπως αποδεικνύει η αρχιτεκτονική τους μορφή και η παντελής έλλειψη αποθετών και βωμών, δεν ήταν λατρευτικοί, άλλα στέγαζαν τα αγάλματα του Ασκληπιού, των παιδιών του, του Απόλλωνος, των Μουσών, του Ηρακλέους, της πόλεως των Θηβαίων, του Θηβαίου Επαμεινώνδα, της Τύχης και της Αρτέμιδος Φωσφόρου. Tα αγάλματα, πλην της εκ σιδήρου εικόνος του Eπαμεινώνδα, ήταν έργα του Μεσσηνίου γλύπτη Δαμοφώντος κατά την μαρτυρία του Παυσανία (4, 31, 10). Η απόδοση των οίκων στα αγάλματα έγινε δυνατή λόγω της ευρέσεως στήλης ψηφίσματος στον τελευταίο προς βορρά οίκο (K). Το ψήφισμα (42 μ.Χ.) είναι απόφαση σώματος συνέδρων να τιμήσουν τον γραμματέα τους Μνασίστρατον Φιλοξενίδα και προβλέπει την ίδρυση της στήλης ΠAPA TON NAON THΣ APTAMITOΣ. Την ταύτιση του οίκου K με το Aρτεμίσιο επιβεβαίωσαν και οι αναθηματικές επιγραφές (2ος π.Χ. - 3ος μ.Χ. αι.) στην Άρτεμιδα Oρθεία, που βρέθηκαν μέσα στον οίκο. Το στάδιο της πόλης αναγνωρίστηκε ήδη τον 19ο αι. από τα σωζόμενα ορατά κατάλοιπα, ενώ η θέση του γυμνασίου, το οποίο απλώς μνημονεύει ο Παυσανίας, καθορίστηκε από επιγραφές. Πρόκειται για καταλόγους εφήβων, αναθέσεις γυμνασιάρχων και εφήβων, αναθηματικές επιγραφές στον Ηρακλή και στον Eρμή και τέλος, επιγραφές πού μαρτυρούν την ανάθεση ναού Eρμού και Ηρακλέους, καθώς και την κατασκευή και επισκευή του Προπύλου του Γυμνασίου.

Από το κείμενο προκύπτει η τοπογραφική σχέση του τετράστωου Ασκληπιείου με το Καισάρειον ή Σεβάστειον, χώρο λατρείας του Αυγούστου και των Σεβαστών αυτοκρατόρων. Η ταύτιση του Σεβάστειου κατέστη δυνατή με την εύρεση μιας δεύτερης επιγραφής, ένα ψήφισμα αναφερόμενο σε επισκευές που έγιναν την πρώτη δεκαπενταετία του 1ου αι. μ.Χ. σε σημαντικά δημόσια κτήρια και ιερά της πόλης. Με επιμέλεια του Γραμματέως των Συνέδρων η στήλη με την επιγραφή ιδρύθηκε ΠΑΡΑ ΤΟ ΣΕΒΑΣΤΕΙΟΝ και βρέθηκε μπροστά στην κεντρική κλίμακα της βόρειας πτέρυγας του συγκροτήματος. Η εύρεση επιγραφών με αναθέσεις στον Ασκληπιό και την Υγεία επιβεβαίωσε την ταύτιση του ιερού με το Ασκληπιείο. Οι Οίκοι της δυτικής πτέρυγας του Ασκληπιείου δεν ήταν λατρευτικοί, στέγαζαν τα αγάλματα του Απόλλωνος και των Μουσών, του Ηρακλέους, της πόλεως των Θηβαίων, του Θηβαίου Επαμεινώνδα, της Τύχης και της Αρτέμιδος Φωσφόρου. Τα αγάλματα, εκτός από τον σιδερένιο ανδριάντα του Επαμεινώνδα, ήταν μαρμάρινα, έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα κατά τη μαρτυρία του Παυσανία (4.31.10). Η απόδοση των Οίκων σε συγκεκριμένα αγάλματα έγινε δυνατή χάρη στην εύρεση ενεπίγραφης στήλης με ψήφισμα στον τελευταίο προς βορρά Οίκο (Κ). Το ψήφισμα (του 42 μ.Χ.) είναι απόφαση σώματος συνέδρων να τιμήσουν τον γραμματέα τους Μνασίστρατον γιο του Φιλοξενίδα και προβλέπει την ίδρυση της στήλης ΠΑΡΑ ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΤΗΣ ΑΡΤΑΜΙΤΟΣ. Την ταύτιση του Οίκου Κ με τον ναό της Αρτέμιδος, το Αρτεμίσιον επιβεβαίωσαν και αναθηματικές επιγραφές (του 2ου π.Χ. - 3ου μ.Χ. αι.) στην Αρτέμιδα Ορθία που βρέθηκαν μέσα στον Οίκο Κ.

Το Στάδιο της πόλης αναγνωρίστηκε ήδη τον 19ο αι. από τα σωζόμενα τότε ορατά κατάλοιπα, ενώ η θέση του Γυμνασίου, που στεγαζόταν στις στοές γύρω από το Στάδιο, καθορίστηκε από επιγραφές. Πρόκειται για καταλόγους εφήβων, αναθέσεις γυμνασιάρχων και εφήβων, αναθηματικές επιγραφές στον Ηρακλή και στον Ερμή και τέλος επιγραφές που μαρτυρούν την ανάθεση ναού στον Ερμή και τον Ηρακλή, καθώς και την κατασκευή και επισκευή του Προπύλου του Γυμνασίου.

Οι ενεπίγραφοι λίθοι έκαναν γνωστές και λατρείες στην πόλη της Μεσσήνης που δεν αναφέρει ο Παυσανίας, επειδή δεν λειτουργούσαν την εποχή του ή γιατί ο ίδιος δεν τις θεώρησε αξιομνημόνευτες. Στον 3ο αι. π.Χ. χρονολογείται ανάθεση στον Απόλλωνα Αγυιέα. Στην περιοχή μεταξύ της Αγοράς και του Ασκληπιείου κατά την ΒΔ γωνία του οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν στο φως μικρό ναό της Ορθίας Αρτέμιδας. Η απόδοση στην Ορθία στηρίχθηκε στην εύρεση πήλινων ειδωλίων της θεάς και ενός πεσσού με επιγραφή (3ου αι. π.X.) που έφερε μικρό χάλκινο αγαλμάτιο Αρτέμιδας. ΒΑ του χωρίου Μαυρομάτι, στο μέσον περίπου της απόστασης προς την κορυφή της Ιθώμης, στη θέση Σπέλουζα, o Γάλλος αρχαιολόγος Philip Le Βas εντόπισε το 1844 τα θεμέλια ενός ιωνικού ναού. Επιγραφή του 3ου αι. π.Χ. (ΙG V 1, 1442) τον οδήγησε να αναγνωρίσει τον ναΐσκο ως ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος. Οι επιγραφές συμβάλλουν επίσης στην πληρέστερη γνώση της ιστορίας της Μεσσήνης, άλλοτε επιβεβαιώνοντας όσα ήδη γνωρίζομε από τους αρχαίους συγγραφείς, άλλοτε προσφέροντας εντελώς νέες γνώσεις. Δυο ελλιπείς επιγραφές σώζουν μερικώς τα κείμενα συνθηκών: Η πρώτη είναι συνθήκη Μεσσηνίων και Μακεδόνων,  η δεύτερη είναι συνθήκη μεταξύ του βασιλέως Λυσιμάχου και των Μεσσηνίων (306-281 π.x).

Ψηφίσματα ξένων πόλεων (Ερέτριας, Ναυπάκτου, Θηβών, Σμύρνης, Δημητριάδας κ.ά.) προς τιμήν Μεσσηνίων δικαστών ή ψηφίσματα των Μεσσηνίων προς τιμήν ξένων δικαστών, μαρτυρούν τις σχέσεις της Μεσσήνης με τις άλλες πόλεις από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ. Όπως προκύπτει από δύο αποσπασματικώς σωζόμενα ψηφίσματα, οι Μεσσήνιοι δέχονται την πρόταση των Κεφαλλήνων να συμμετάσχουν σε ιερόν αγώνα, πού εκείνοι μόλις έχουν καθιερώσει. Από ένα άλλο ελλιπώς σωζόμενο ψήφισμα (ΙG V 1, 1426) γνωρίζομε ότι οι Μεσσήνιοι τίμησαν με ισοπολιτεία τριάντα ξένους ιππείς, πιθανώς πολίτες της γειτονικής πόλεως Άμφειας, διότι συμπαρατάχθηκαν με τους Μεσσήνιους, ίσως κατά την πολιορκία της Μεσσήνης από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή (295/4 π.Χ.). Την καλλιτεχνική δράση του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα Φιλίππου φωτίζουν τα τιμητικά ψηφίσματα επτά πόλεων (Λυκοσούρας, Λευκάδος, Κρανίων, Μήλου, Κύθνου, Γερηνίας και Οιανθείας) χαραγμένα σε υψηλό δωρικό κίονα που στήθηκε στο ταφικό μνημείο του στο Ασκληπιείο γύρω στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.

Τη Μεσσήνη των Ρωμαϊκών χρόνων γνωρίζουμε από τρία εκτενή κείμενα που αφορούν στην οροθεσία των συνόρων μεταξύ Μεσσήνης και Λακεδαίμονος (ΙG V 1, 1431), στην επισκευή δημοσίων κτηρίων και στην επιβολή της λεγομένης οκτωβόλου εισφοράς (ΙG V 1, 1432). Σώζονται και πολλές τιμητικές επιγραφές χαραγμένες στα βάθρα ανδριάντων προς τιμήν Ρωμαίων αυτοκρατόρων και αξιωματούχων. Η αθλητική δραστηριότητα στο Στάδιο και το Γυμνάσιο αποτυπώνεται στους καταλόγους των αγωνοθετών, των εφήβων και στις αναθηματικές επιγραφές γυμνασιαρχών και νικητών σε αγώνες εγχώριους ή ξένων πόλεων. Οι επιτύμβιες τέλος επιγραφές συμβάλλουν στη μελέτη κυρίως της τοπογραφίας (στον καθορισμό της θέσεως των νεκροταφείων) και της προσωπογραφίας των Μεσσήνιων πολιτών και των ξένων κατοίκων της πόλεως.