Τα Ιερά της Ιθώμης

Η Μονή Βουλκάνου που τιμάται στο όνομα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι κτισμένη στην κορφή του όρους Ιθώμη, εκεί που βρισκόταν στην αρχαιότητα το ιερό του Ιθωμάτα Δία. Κατά την παράδοση, η ίδρυσή της αποδίδεται σε μοναχούς που κατέφυγαν εκεί για να γλυτώσουν από τους εικονομάχους το έτος 725, επί Λέοντος Ισαύρου. Μια άλλη παράδοση, που ανάγει την κτίση της Μονής στα χρόνια του Ανδρονίκου Παλαιολόγου, αναφέρει ότι η ανέγερση της μονής στην τοποθεσία αυτή αποδίδεται στην αυτοκράτειρα Ανδρονίκου. Η εικόνα της Θεοτόκου πιστεύεται ότι έχει διασωθεί ως σήμερα και είναι θαυματουργή. Φέρει την επιγραφή ''η Οδηγήτρα επονομαζομένη εν τω όρει Βουλκάνω'' και αποδίδεται στον Απόστολο Λουκά. Το 1638 το Καθολικό της Μονής ιστορήθηκε με τοιχογραφίες των αδελφών Δημητρίου και Γεωργίου Μόσχου, ονομαστούς αγιογράφους από το Ναύπλιο. Το όνομα Βουλκάνο ή Βουρκάνο απαντά για πρώτη φορά στο συναξάρι του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε τον 10 ο αιώνα. Σύμφωνα με μια μαρτυρία ''ο Δίας έκτισε χώραν και κάστρον, την έλεγαν Βελκίαν, όπερ ένε και φαίνεται εις το Βουρκάνον χαλασμένον'' (Σ. Λάμπρος, Ν. Ελληνομνήμων 3, 1906, 140). Η Μονή στα σωζόμενα σιγίλλια της φέρει τα ονόματα Δορκάνου (1583), Βουρκάνου (1630) και Βουλκάνου (1769 και 1798). Στις 5 Μαρτίου 1625 οι πατέρες μοναχοί, ''μή υποφέροντες εις το καθολικόν'' της Μονής Βουλκάνου, προφανώς λόγω των δυσχεριών πρόσβασης, ύδρευσης και διαμονής στην κορφή του βουνού, αγόρασαν από τον ''μπαμπά του Μεμεταγά Εφέντη'' της Ανδρούσας, για δέκα χιλιάδες πεντακόσια γρόσια, μια μεγάλη επίπεδη τοποθεσία στη θέση ενός έρημου χωριού, κοντά σε μάνα νερού, για να ιδρύσουν εκεί τη Νέα Μονή Βουλκάνου. Το έρημο χωριό έφερε το αλβανικό όνομα Τζέμη ή Τζούμη και βρισκόταν ανατολικά από τον Άγιο Βασίλειο.

Το ιερό του Διός Ιθωμάτα στην υψηλότερη κορυφή της Ιθώμης είναι χτισμένο το παλιό μοναστήρι του Βουρκάνου. Ανατολικότερα σώζονται θεμέλια από το ιερό του Διός Ιθωμάτα. Το χάλκινο πόδι αναθηματικού τρίποδα που βρέθηκε κοντά στο μοναστήρι δείχνει ότι η λατρεία του Ιθωμάτα ανάγεται στη γεωμετρική τουλάχιστον περίοδο. Κατά το Παυσανία (4.31.2), τα παλιά χρόνια οργάνωναν και αγώνα μουσικής, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τους στίχους του Ευμήλου, ποιητή του 6ου αιώνα π.Χ. Η λειτουργία επομένως του ιερού πολύ πριν από την ίδρυση της Μεσσήνης το 369 π.Χ. πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Το απεικονιζόμενο σε νομίσματα της Μεσσήνης άγαλμα του Διός με κεραυνό στο δεξί χέρι και αετό στο προεκτεινόμενο αριστερό αποδίδει τη μορφή του Ιθωμάτα. Ο ετήσιος επώνυμος ιερέας φύλαγε στο σπίτι του το άγαλμα του Διός-παιδιού. Φαίνεται ότι ο τύπος του κεραυνοβολούντος Διός αποτελούσε το λατρευτικό άγαλμα, ενώ το μικρό άγαλμα του Διός παιδιού, που είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Αγελάδας (τέλος 6ου-αρχές 5ου αιώνα π.Χ.) για τους Μεσσήνιους της Ναυπάκτου, μεταφέρθηκε στο ιερό από τους επαναπατρισμένους Μεσσήνιους το 369 π.Χ. Ο μεσσήνιος στρατηγός Αριστομένης θυσίασε κατά την παράδοση για τον Ιθωμάτα τριακόσιους αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων και τον βασιλιά των Λακεδαιμονίων Θεόπομπο (Κλήμης, Προτρεπτικός 36Ρ). Η ανθρωποθυσία αυτή φέρνει στο νου ανάλογες που γίνονταν για τον Λύκαιο Δία στην Αρκαδία. Προς τιμήν του Ιθωμάτα τελούνταν αγώνες, τα Ιθωμαία, των οποίων την οργάνωση αναλάμβαναν αγωνοθέτες. Χώρος τέλεσης τους ήταν το Στάδιο.